‏نحوه برخورد با اشتباهات در خانواده

م.عبداللطیف البریجاوی

چگونگی برخورد با اشتباهاتی که فرزندان یا حتی همسر مرتکب می شوند، از جمله ‏هنرهایی است که هر پدر و شوهری باید آنها را بیاموزد و بر آن مسلط باشد و این ‏اشتباهات را به جای تبدیل به نیرویی منفی و ویرانگر، به نیروی مثبت و سازنده ای برای ‏خانواده ،مبدّل نماید. ‏

فرض کنیم که یکی از فرزندانمان اشتباهی مرتکب شده، حال راهکار گام به گام اسلام، برای ‏علاج چنین مشکلاتی چیست؟

بسیاری از پدران و مادران و زوج ها از روشهای غیر اسلامی در  چاره کردن و اصلاح ‏اشتباهاتی که در خانواده هایشان رخ می دهد، استفاده می کنند،در نتیجه به جای اینکه ‏مشکلات حل شوند، مشکلات دیگری نیز به وجود می آید و بازهم از همین راه حل های ‏غیر اسلامی به طور چند برابر استفاده می شود، که نتیجه همین شده که در جوامع ما ‏مشکلات  پیچیده ، گوناگون ومتعددی  مشاهده می شود، که منشاء آن نیزبرخورد نادرستی ‏بوده که در برابر اشتباهی از سوی یکی از طرفهای موجود در خانواده صورت گرفته است، ‏مگر نه این که خداوند تعالی می فرماید:( " يا أيها الذين آمنوا استجيبوا لله وللرسول إذا ‏دعاكم لما يحييكم واعلموا أن الله يحول بين المرء وقلبه وأنه إليه تحشرون(24)(ای مؤمنان ‏فرمان خدا را بپذیرید و دستور پیغمبر او را قبول کنید هنگامی که شما را به چیزی دعوت ‏کند که به شما زندگی (مادی و معنوی و دنیوی و اخروی)بخشد و بدانید که خداوند میان ‏انسان  و دل او جدایی می اندازد(و میتواند انسان را از رسیدن به خواهشها وآرزوهای دل ‏باز دارد و او را بمیراند و نگذارد عمر طولانی داشته باشد، که آرزوی دل هر انسانی است) ‏و بدانید که همگان در پیشگاه خدای سبحان گرد آورده می شوید(و به حساب وکتابتان ‏رسیدگی می شود). الأنفال

امام بخاری می فرماید:منظور از لما یحییکم (لما یصلحکم) یعنی چیزی است که برای شما ‏مصلحت و نفع شما در آن باشد.‏

و اجابت و لبیک ما به فرمان خدا و رسول(صلی الله علیه وسلّم) دعوت به سوی اصلاح ‏است، فراخواندن به سوی بهبود روشها است، دعوتی  است به سوی بهترین شکل زندگی.‏

پس هنگامی که مشکل یا خطایی در خانه بروز می کند، باید قدم های مهمی برای از بین ‏بردن آن به شیوه ی سالم و عالی اسلامی  برداشت ،روشی که از همه گیر شدن و دامنه ‏دار شدن اشتباه جلوگیری کرده، آن را به نکته قابل تأمل و یادآوری تبدیل می کند.‏

اسلام خطوط عریضی را برای چنین تعاملی ترسیم کرده، به والدین امکان چاره ی مشکل را ‏طبق این خطوط ،می دهد تا راهکار داده شده مناسب هر مکان و زمانی باشد، بعضی از این ‏خطوط و نکات این روش عبارتند از:‏

روشن کردن کار درست

بسیاری از کسانی که دچار خطا می شوند،به بزرگی  اشتباهی که مرتکب شده ‏اند،آگاه نیستند و شاید از خطای خود بی خبربوده اند. به همین دلیل هم ملامت کردن ‏به خاطر اشتباه، برای بعضی از آنان بسیار گران و غیر قابل تحمّل است، پس بهترین ‏راه حل در چنین حالتی پررنگ کردن و روشن نمودن راه درست و زایل کردن حجاب ‏از جلوی چشمان اوو توضیح دانسته های حقّی است که از ذهن او مخفی مانده و ‏این همان کاری است که پیامبر صلی الله علیه وسلم با معاویة بن حکم انجام داد.‏

امام مسلم در صحیح خود از معاویة بن حکم السلمی روایت می کند که:(  عن معاوية ‏بن الحكم السلمي قال بينا أنا أصلي مع رسول الله صلى الله عليه وسلم إذ عطس رجل ‏من القوم فقلت يرحمك الله فرماني القوم بأبصارهم فقلت وا ثكل أمياه ما شأنكم تنظرون ‏إلي فجعلوا يضربون بأيديهم على أفخاذهم فلما رأيتهم يصمتونني سكت فلما صلى ‏رسول الله صلى الله عليه وسلم فبأبي هو وأمي ما رأيت معلما قبله ولا بعده أحسن ‏تعليما منه فو الله ما كهرني ولا ضربني ولا شتمني لكنه قال إن هذه الصلاة لا يصلح ‏فيها شيء من كلام الناس إنما هو التسبيح والتكبير وقراءة القرآن "): "هنگامی که ‏در حال نماز خواندن بودم ، شخصی ازبین مردم عطسه کرد، من در جواب او گفتم ‏‏(یرحمک الله) همه با چشمانشان به من زل زدند ، من گفتم وای به حالم چرا اینگونه ‏به من نگاه می کنید، دیدم دارند با دست به رانهای خود می کوبند، وقتی دیدم همه ‏در نماز ساکتند و جوابم را با زبان نمی دهند، ساکت شدم ، هنگامی که پیامبر(صلی ‏الله علیه وسلّم) (پدرومادرم فدایش باد که هرگزنه قبل و نه بعد از او هیچ معلمی را ‏ندیده ام که مانند او تعلیم دهد) نماز ش تمام شد، به خدا قسم نه روی از من درهم ‏کشید، نه مرا زد و نه به من ناسزا گفت، بلکه فرمود: در این نماز، گفتن چیزی از ‏سخنان (معمولی) مردم جایز نیست ، و نماز تنها جای تسبیح و تکبیر خداوند و ‏خواندن قرآن است "‏

حضرت معاویه رضی الله عنه نمی دانست که در نماز صحبت کردن جایز نیست، ‏پیامبر صلی الله علیه وسلم نیز درست در مرز خطایی که او مرتکب شده بود نایستاد ‏بلکه رفتار آرام نبوی این بود که تنها روش درست را روشن سازد، و آنچه را لازم ‏بود در دفعات آینده انجام دهد بدون ترشرویی ،ملامت یا ناسزا بیان فرمودند.‏

در خانه نیز هرگاه اشتباهی از طرف یکی از اعضای آن واقع شد ،یکی از راه حلهای ‏متعدد این است که بر روشنگری در مورد روش درست متمرکز شویم و فرد خاطی ‏را به سوی آن روش درست راه نماییم زیرا ممکن است که اصلاً در ذهن او روش ‏درست وجود نداشته وعمداً چنین خطایی را انجام نداده باشد. ‏

بزرگنمایی نکردن خطا، به گونه ای که اشتباه از آن اندازه که هست بزرگتر جلوه داده ‏نشود.‏

درخانواده بسیاری از اشتباهات، گاهی با واکنشی به مراتب بزرگتر از حجم اشتباه پاسخ داده ‏می شود که دلیل آن هم بزرگنمایی بی مورد اشتباه از سوی والدین است که در چنین حالتی ‏واکنش والدین بسیار شدید و قوی و شاید تا حدوی خشن هم باشد، و این همان چیزی است ‏که در ذهن فرزندان نابسامانی ذهنی، و شاید بحرانهای روانی به وجود آورد. در داستان ‏جریج که در جواب مادرش دچار اشتباه شده بود، مادر اشتباه او را با اشتباه بزرگتری پاسخ ‏می گوید و او را دعای بد می کند ، مثال روشنی از بزرگنمایی بیش از اندازه ی اشتباه ‏است. امام بخاری و امام مسلم متفقاً از حضرت ابوهریره رضي الله عنه  روایت کرده اند که ‏پیامبر صلی الله علیه وسلّم فرمودند: از بین فرزندان آدم (علیه السلام)هیچ کس در گهواره ‏سخن نگفته ، غیر از عیسی و مردی در بین بنی اسرائیل که به او جریج می گفتند، هنگامی ‏که در حال نماز بوده مادرش پیش او می آید و صدایش می زند جریج با خود می گوید: ‏خدایا نمازم را ادامه دهم یا جواب مادرم را بدهم(بالاخره نماز را ادامه می دهد) مادرش ‏دعاکرده می گوید: خدایا پسرم نمیرد تا چهره ی زنان بدکاره را نبیند(کنایه از این است که ‏به ابتلای با آنها گرفتار شود) باری جریج در صومعه خود بود که زنی پیش او آمد و از او ‏درخواست عمل حرام کرد و جریج درخواستش را رد کرد، آن زن پیش چوپانی رفت و با او ‏زنا کرد که از او پسری به دنیا آمد، زن شایع کرد که غلام ازآن جریج است، مردم پیش ‏جریج آمدند صومعه اش را خراب و او را گرفته اسیر کردند ، او نیز وضوکرده نماز خواند ‏و سپس از نوزاد پرسید پدرت کیست؟ نوزاد کوچک(به اذن خداوند) گفت: (پدر من) آن ‏چوپان است. مردم به جریج گفتند: صومعه ای از طلا برایت می سازیم فرمود :نه، تنها ‏صومعه ای از گل برایم باز سازید. : (( لم يتكلم في المهد إلا ثلاثة عيسى , وكان في بني ‏إسرائيل رجل يقال له جريج كان يصلي جاءته أمه فدعته فقال أجيبها أو أصلي فقالت اللهم لا ‏تمته حتى تريه وجوه المومسات وكان جريج في صومعته فتعرضت له امرأة وكلمته فأبى ‏فأتت راعيا فأمكنته من نفسها فولدت غلاما فقالت من جريج فأتوه فكسروا صومعته وأنزلوه ‏وسبوه فتوضأ وصلى ثم أتى الغلام فقال من أبوك يا غلام قال الراعي قالوا نبني صومعتك من ‏ذهب قال لا إلا من طين.))‏

این رویداد باعث شد که مادر اشتباه فرزندش را بزرگ کرده و بر او دعای بد نماید ، ‏بیچاره نمی دانست که دست بر قضا، دارد درست در همان ساعت اجابتی که رسول ‏الله صلی الله علیه وسلّم در حدیث شریف از آن سخن گفته دعا می کند: "لا تدعوا ‏على أنفسكم ولا تدعوا على أولادكم ولا تدعوا على خدمكم ولا تدعوا على أموالكم لا ‏توافقوا من الله تبارك وتعالى ساعة نيل فيها عطاء فيستجيب لكم" (أبو داود از جابر ‏بن عبد الله رضی الله عنه روایت کرده)‏(هرگز خود ، ‏فرزندان، خادمان واموالتان را دعای بد نکنید، چون مبادا دعایتان درست در همان ‏لحظه ای باشد که خداوند ، هرچه را بندگان بخواهند اجابت می فرماید. )

تجاهل وچشم پوشی در برابر بعضی از اشتباهات

تجاهل (تظاهر به خبر نداشتن از اشتباه) یکی از هنر های مهم برای چاره نمودن اشتباهات ‏نه فقط در خانه وخانواده بلکه حتی در برابر دوستان و نزدیکان است. تجاهل در حقیقت ‏یعنی چشم پوشی از نقیصه و اشکال مشخصی است برای اینکه فرد اشتباه کننده ناراحت ‏نشود و در تنگنا نیفتد. که منظور از آن نیز دادن این پیام به مرتکب اشتباه است که این کار ‏درست نیست ، این کار به نوعی بلندی اخلاق والدین را در برخورد با فرزندان برای حفظ ‏شخصیت آنها به خاطر ارتکاب یک اشتباه ،می رساند. و هدف دیگر آن دادن فرصتی دیگر ‏برای جبران این اشتباه است، این همان رفتاری است که حضرت (علیه الصلاة والسلام) با آن ‏اعرابی  که در مسجد  ادرار کرده بود انجام دادند. امام بخاری از ابوهریره رضی الله عنه ‏روایت می کند که: یک عرب بادیه نشین در مسجد ادرار کرد مردم بر وی شوریدند تا او را ‏تنبیه کنند ، رسول الله صلی الله علیه وسلّم فرمودند: با او کاری نداشته باشید، روی ‏ادرارش نیز سطل(دلو) آبی بریزید  زیرا شما آسانگیر مبعوث شده اید نه سخت گیر ‏‏(وخشن) .و در روایتی آمده است که مردم با زبان با تنبیه او پرداختند نه با دست. (عن أبي ‏هريرة أن أعرابيا بال في المسجد فثار إليه الناس ليقعوا به فقال لهم رسول الله صلى الله عليه ‏وسلم : " دعوه وأهريقوا على بوله ذنوبا من ماء أو سجلا من ماء فإنما بعثتم ميسرين ولم ‏تبعثوا معسرين " وفي رواية فتناوله الناس قال في الفتح أي بألسنتهم لا بأيديهم .)‏

کنایه به اشتباه(یا تذکر غیر مستقیم):

 منظور از کنایه به اشتباه بیان خطایی مشابه یا ‏افرادی مشابه است که اشتباهی مشابه خطای فرزندان را مرتکب شده اند. که این ‏روش درحقیقت یکی از مهم ترین روشهایی است که پیامبرصلی الله علیه وسلّم ‏یارانش را به وسیله ی آن تربیت می فرمود و گاهی اشتباهاتی را مطرح می فرمود ‏و می گفت: چرا بعضی چنین می کنند ، یا چرا بعضی از مردم چنان می کنند. امام ‏بخاری از ام المؤمنین عایشه رضی الله عنها روایت می کنند: که پیامبر صلی الله ‏علیه وسلّم کاری را انجام داده جایز شمردند امّا بعضی از مردم (به نشانه ی اظهار ‏تقوا) از انجام آن کار پرهیز کردند، این خبر به گوش پیامبر صلی الله علیه وسلم ‏رسید، سپس حضرت خطبه ای خواند، در آن حمد وسپاس خداوند را به جای آورد ‏بعد فرمود: چرا بعضی مردم از کاری که من انجام داده ام، دوری می جویند به خدا ‏قسم من عالمترین آنان به الله هستم (از همه بیشتر الله را می شناسم) و از همه آنها ‏با تقواتر هستم.{یعنی من پیامبر، با این کار خود از جانب الله تشریع نموده و آن را ‏برای امت جایز و بدون اشکال معرفی نموده ام، حال هیچ کس با اظهار تقوای بیش ‏از پیامبر خدا صلی الله علیه وسلّم حق تغییر آن برای امّت وایجاد شکّ وشبهه در آن ‏را ندارد. مترجم}‏

( وروى الإمام ‏أحمد في مسنده عن قتادة أن أنسا حدثهم أن النبي صلى الله عليه وسلم قال ما بال ‏أقوام يرفعون أبصارهم في صلاتهم قال فاشتد في ذلك حتى قال :" لينتهن عن ذلك أو ‏لتخطفن أبصارهم ")‏

امام احمد رحمه الله نیز در المسند خود از قتاده  و او از انس رضی الله عنه روایت ‏کرده که پیامبر صلی الله علیه وسلّم فرمودند: (بعضی مردم را چه شده که) (چرا ‏بعضی از مردم ) در نماز چشم به آسمان می دوزند؟ سپس به حدی ناراحت شدند که ‏فرمودند:( یا باید این کار را پایان دهند یا چشمانشان کور خواهد شد.)

همه ی این احادیث و دیگر روایات با تمام فواید و سنتهایی که در بر دارند، خلاصه ‏مطلبشان کنایه غیر مستقیم است، نه تذکر صریح و مستقیم که گاهی احساسات انسان ‏را جریحه دار می کند همان نکته ای که پیامبر صلی الله علیه وسلّم مرتباً آن را ‏رعایت می فرمودند چیزی که ما به راستی در برخورد با فرزندانمان در خانواده به ‏شدت نیازمند آنیم.‏

تکیه نکردن بر روشهای شرعی در اصلاح اشتباهات، مشکلات بسیاری را برایمان ‏به بار خواهد آورد که تعدادی را ذکر می کنیم:‏

بغرنج و پیچیده تر شدن  مشکل و تبدیل شدن آن به نیرویی ویرانگر

پنهانکاری  فرزندان پیش والدین و وانمود کردن رفع  شدن اشتباه

پناه بردن بعضی از فرزندان به بی ادبی و وقاحت به این دلیل که عیبشان در چشم ‏پدر یا مادرشان آشکار شده است، بنابر این کارهای خود را بدون شرم و آشکارا ‏انجام میدهند.‏

والله ولی التوفیق

‏ ترجمه: عبیدالله

سایت خانواده خوشبخت

BlestFamily.Com