اسباب نزول آیه 187 سوره ی آل عمران

﴿وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِهِثَمَنًا قَلِيلًا فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ﴾
(و به یاد آورید هنگامی را که الله، از کسانی که کتاب آسمانی به آنها داده شده، پیمان گرفت که حتما آن را برای مردم بیان کنید، وآن را کتمان نکنید، پس آن عهد را پشت سر خود انداختند، وبه بهای کمی فروختند، چه بد است آنچه می خرند؟!)

در حدیث صحیحی امام احمد روایت کرده آمده است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: (من سئل عن علم فکتمه الجم بلجام من نار یوم القیامه) یعنی: کسی که از او سوالی پرسیده شود اما او علم خود را پنهان کند و به آن پاسخ ندهد در روز قیامت با افساری از آتش شلاق زده می شود.

این آیه ای که در پیش روی ماست درباره ی اهل کتاب نازل شده است و همچنین شامل کسانی که مانند آنان عمل کنند نیز می شود.

اختلاف مفسرین در اینکه این آیه شامل چه کسانی می شود در سه رأی ذکر شده است.

امام طبری در کتاب تفسیرش این سه رای را به صورت ذیل روایت می کند:

1.   این آیه در حق یهود نازل شده است. زیرا از ابن عباس رضی الله عنه روایت شده که: (وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ) تا نهایت آیه (لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِمَا أَتَوْا وَيُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُوا بِمَا لَمْ يَفْعَلُوا فَلَا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفَازَةٍ مِنَ الْعَذَابِ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ) «آل عمران188» - گمان مبر کسانی که به آنچه کرده اند خوشحال می شوند، و دوست دارند به آنچه نکرده اند ستوده شوند، قطعا گمان مبر از عذاب الهی نجات و رهایی یابند، بلکه برای آنان عذاب درد ناکی است-  فرمودند یعنی: نحاص و اشیع و تمامی کسانی که مانند یهودیان عمل کنند.

وهمچنین از ایشان روایت شده: (در تورات و انجیل آمده است که: همانا اسلام دین الله است که آن را بر بندگانش واجب گردانیده و همانا محمد رسول الله و فرستاده اوست. و این کلام نیز در تورات و انجیل ذکر شده اما آن را نادیده گرفتند و پنهانش کردند.)

از سُدی نیز روایت شده که در مورد این آیه می فرماید: (وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَكْتُمُونَهُ) یعنی: الله از یهود عهد و پیمان گرفت تا رسول الله صلی الله علیه وسلم را برای مردم معرفی کنند و آن را نادیده نگیرند (فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَاشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا).

 و ابن کثیر نیز تفسیر این آیه را این گونه بیان می کند:

(این آیه توبیخ و تهدیدی است از سوی الله متعال بر اهل کتاب، کسانی که پیامبران از آنها عهد و پیمان گرفتتند که به محمد صلی الله علیه وسلم ایمان بیاورند و خصوصیات او را در میان مردم بازگو کنند تا برای مردم شناخته شده باشد و زمانی که مبعوث می شود به وی ایمان بیاورند و از او پیروی کنند اما اهل کتاب این حقیقت را نادیده گرفتند و آن را از مردم پنهان کردند.)

2.   این آیه کسانی را شامل می شود که الله به آنان علم دین را عطا نموده است.

قتاده در این باره می فرماید: (وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَلَا تَكْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ) این عهد و پیمانی است که الله از علما گرفته، پس کسی که علمی به او عطا شده را باید در اختیار دیگران قرار دهد و آنان را از آن علم محروم نسازد، زیرا کتمان علم باعث هلاکت می شود، و هیچ کس به خاطر عملی که به او داده نشده باز خواست نمی شود.

و می فرمود: درود بر عالم سخن گو، ودرود بر شنونده ی هوشیار. چرا که این عالم علمی را یاد گرفت و آن را به دیگری یاد داد و به سوی آن دعوت نمود، و این شنونده نیز خیری را شنید سپس آن را حفظ کرد و از آن استفاده نمود.

محمد بن کعب در این خصوص می فرماید: هیچ عالمی حق ندارد علمش را پنهان کند، چرا که الله می فرماید: (وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ) ومی فرماید: (فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ) «انبیاء: 7» ـ معنی آیه: اگر چیزی را نمی دانید آن را از اهل آن علم بپرسید ـ.

 و ابوهریره رضی الله عنه در این باره می فرماید: (اگر الله از اهل کتاب این عهد و پیمان را نمی گرفت و آنان را به دلیل شکستن این عهد مؤاخذه نمی کرد من هیچ حدیثی برایتان روایت نمی کردم) سپس این آیه را تلاوت نمودند: (وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ...).

و همچنین از علی رضی الله عنه روایت شده که فرمودند: (الله از جاهلان عهد نگرفته که علم بیاموزند آن طور که از علما پیمان گرفته که باید علم را به دیگران یاد دهند.)

حسن بصری نیز فرموده: (اگر الله از اهل علم این پیمان را نمی گرفت من نیز به بسیاری از سوالاتی که می پرسید را پاسخ نمی دادم.)

3.   برخی دیگر بر این رأیند  که معنای آیه این چنین است:

زمانی که الله عهد و پیمانی از پیامبران بر قومشان گرفت.

 زیرا از سعید بن جبیر روایت شده: (به ابن عباس گفتم: یاران عبدالله این گونه تلاوت می کنند «وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ» «وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ» آل عمران 81، فرمود یعنی: الله عهد و پیمانی از پیامبران بر قومشان گرفته است).

حال ببینیم کدام یک از این سه رأی صحیحتر می باشد؟

باید در نظر گرفت که یکی از قواعد علم تفسیر این است که: باید بر عام بودن آیه اعتماد شود نه بر خاص بودن سبب آن، پس بر این اساس حکم آیه شامل تمامی کسانی می شود که مانند اهل کتاب عهد و پیمان خود را می شکنند و علم را از دیگران پنهان می دارند.

این را همه می دانیم که امت ها فقط با آب و نان زنده نمی شوند بلکه آنان نیاز به چیزهایی دارند که قلب هایشان را زنده گرداند و باعث بصیرت، دانایی و حکمتشان شود. و این امکان پذیر نمی شود مگر از راه نشر علم، انتشار آن در بین مردم و سپس عمل کردن به آن.

اما اگر هر عالمی علم خود را از دیگران پنهان کند آن گاه جهل و نادانی بر جامعه حاکم شده و در رفتار و کردار افراد خود خواهی نمایان می شود، در چنین حالی است که مردم به سوی گمراهی ها و فسادها کشیده می شوند و این آیه قرآنی بر آنان مطابقت می گیرد، (ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ) «روم 41» یعنی: فساد در خشکی و دریا ظاهر می شود بسبب آنچه که مردم انجام می دهند.

و اینجا ست که پی به حکمت الهی می بریم که چرا انسان ها را از کتمان و پنهان داشتن علم نهی می کند و می فرماید: (إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ) بقره 159.  معنی: همانا کسانی که آنچه را از دلائل روشن هدایت نازل کرده ایم، بعد از آنکه آن را در کتاب (تورات) برای مردم بیان نمودیم، کتمان می کنند، خدا آنها را لعنت می کند، ولعنت کنندگان (از مؤمنان و فرشتگان نیز) آنها را لعنت می کنند.

پس علما باید سعی و تلاش خود را در انتشار علم میان مردم به کار گیرند، و علم خود را از آنان پنهان نکنند. چرا که الله آنان را از این کار منع نموده است. و در مقابل مردم نیز باید برای یاد گیری علم سعی و کوشش خود را به کار گیرند و با کسب علم دژ محکمی برای خود بنا کنند، چرا که بی میلی و دوری از علم سبب هلاکشان خواهد شد.