بسم الله الرحمن الرحیم

حق و حقوق زن و شوهر بر یکدیگر

دین اسلام بر هریک از زن و شوهر حقوقی را واجب نموده که باید هر یک آن را در حق دیگری ادا کند که برخی از این حقوق بین زوجین مشترک هستند.

در این مقاله به طور مختصر این حقوق را با استناد به قرآن و سنت همراه با شرح و اقوال اهل علم ذکر خواهیم کرد.

حقوق زن بر شوهر:

این حقوق به دو دسته ی مالی و غیر مالی تقسیم می شود:

حقوق مالی: مهریه، نفقه، مسکن.

حقوق غیر مالی: مانند عدالت داشتن میان همسران زمانی که بیش از یک همسر داشته باشد، معاشرت نیک، عدم ضرر رسانی به زن.

حقوق مالی:

أ‌.        مهریه: مالی است که هنگام عقد یا دخول بر زن، به وی تعلق می گیرد. این حق واجب زن بر مرد است. الله تعالی می فرماید: {و مهريه ی زنان را به عنوان هديه ای واجب با به آنان بدهيد}[1]. مشروعیت مهریه برای اظهار مهم بودن این عقد و جایگاه و مکانت آن و اعزاز و اکرامی است برای زن.

در نزد جمهور علما مهریه شرط یا رکن عقد ازدواج به شمار نمی آید بلکه آن یکی از آثار مترتبه بر آن است. پس اگر عقدی بدون ذکر مهریه انجام گیرد بر اساس قول جمهور آن عقد صحیح است زیرا الله تعالی می فرماید: {اگر زنان را مادامی که با آنان آميزش جنسی نکرده ايد و مهری برايشان معين نکرده ايد طلاق داديد؛ گناهی بر شما نيست}[2]. پس مباح بودن طلاق قبل از همبستری و تعیین مهریه، دلیل بر جواز عدم نام بردن از مهریه در هنگام عقد دارد. پس اگر عقد بسته شد بر شوهر دادن مهر المِثل – یعنی مهریه ای به اندازه ی زنان همانند او – واجب می شود.

ب‌.   نفقه: تمام علمای اسلام بر واجب بودن نفقات زنان بر شوهرانشان متفق اند به شرط اینکه زن خودش را تسلیم شوهرش – یعنی اجازه ی همبستری شدن با او – کرده باشد. پس اگر شوهرش را منع کند یا ناشزه باشد در این حالت نفقه بر او واجب نمی شود.

حکمت از واجب شدن نفقه این است که: بر اساس مقتضای عقد ازدواج زن تحت فرمان شوهرش است و بدون اجازه ی شوهر نمی تواند برای کسب و کار و .. از خانه خارج شود پس بر مرد واجب است بر او به اندازه ی کافی انفاق کند و همچنین در قبال همبستری شدن با وی.

منظور از نفقه: فراهم کردن آنچه که زن به آن نیاز دارد مانند: طعام و مسکن و پوشش حتی اگر زن خودش ثروتمند باشد. زیرا الله جل شأنه می فرماید: {و بر کسی که فرزند برای او متولد شده – پدر – لازم است خوراک و پوشاک مادران را به گونه ای شايسته فراهم کند}[3] و همچنین در سنت آمده است که عایشه رضی الله عنها می فرماید: (هند بنت عتبه همسر ابو سفیان نزد رسول الله صلی الله علیه وسلم آمد و گفت: ای رسول الله! ابو سفیان مردی بخیل است و به من نفقه ای نمی دهد که برای من و فرزندم کافی باشد حال اگر من از مال او بدون اجازه اش بردارم آیا بر من گناهی است؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: با نیکی از مالش بگیر به اندازه ای که برای تو فرزندت کفایت کند)[4]. همچنین جابر رضی الله عنه می فرماید که رسول الله صلی الله علیه وسلم در خطبه ی حجة الوداع فرمودند: "درباره ی زنان از الله بترسید. زیرا شما آنان را با عهد و پیمان الله به عقد خود در آورده اید و طبق شریعت الهی، شرمگاههایشان را برا ی خود، حلال ساخته اید. یکی از حقوق شما بر آنان، این است که کسی را که شما دوست ندارید به خانه هایتان راه ندهند. اگر این کار را کردند، آنان را بزنید نه زدنی سخت و مضر و حق آنان بر شما این است که آنان را بخوبی و به اندازه ی توان، خوراک و پوشاک بدهید"[5].

ج‌.    مسکن: این نیز یکی دیگر از حقوق مالی زن است و آن اینکه همسرش باید به اندازه ی وسع و توانایی اش جایی برای سکونت او فراهم سازد. الله تعالی می فرماید: {آنان را در حد توانتان مانند جایی که خودتان سکونت داريد، سکونت دهيد}[6].

حقوق غیر مالی:

أ‌.        عدالت بین همسران: در صورتی که مرد دارای چند همسر باشد از دیگر حقوق زن بر شوهرش این است که باید میان او و دیگر همسرانش عدل و مساوات را برقرار کند. این مساوات در نفقه، خوراک و پوشاک و نوبت ماندن در نزد او باید انجام گیرد. الله متعال می فرماید: {با زنانی که مورد پسند شماست دو تا، سه تا یا چهارتا ازدواج کنيد. پس اگر بيم داريد که نتوانيد عدالت کنيد، به يک زن يا به آنچه از کنيزان که مالک آنهاييد اکتفاء نماييد. اين بهتر از این است که ستم کنيد}[7].

ب‌.   معاشرت نیکو: همچنین بر مرد واجب است که با وی اخلاقی نیکو داشته باشد و به او مهربانی کند و سعیش را در الفت گرفتن و به دست آوردن قلبش به کار گیرد. الله حق تعالی می فرماید: {و با آنان به نیکی معاشرت کنید}[8] و می فرماید: {و برای زنان حقوقی بر مردان است همان طور که مردان بر آنان حقوقی دارند و باید با نیکویی ادا کنند}[9]. رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده اند: "با زنان به نیکی رفتار کنید"[10].

در اینجا نمونه هایی از رفتار نیک رسول الله صلی الله علیه وسلم را که الگو و سرمش مان هستند را ذکر می کنیم:

-         زینب دختر ابوسلمه روایت می کند که ام سلمه رضی الله عنها گفت: (با رسول الله صلی الله علیه وسلم در یک چادر خوابیده بودم که دچار عادت ماهیانه شدم پس به آرامی خودم را بیرون کشیدم و لباس حیض پوشیدم؛ رسول الله صلی الله علیه وسلم به من گفتند: آیا دچار قاعدگی شده ای؟ گفتم: بله. پس مرا فراخواند و با خود زیر همان چادر داخل نمودند.

زینب در ادامه می گوید که وی گفت: همچنین رسول الله صلی الله علیه وسلم مرا می بوسیدند درحالی که ایشان روزه بودند و اینکه من و رسول الله صلی الله علیه وسلم از یک ظرف برای غسل جنابت آب بر می داشتیم)[11].

-         از عروه بن زبیر روایت است که عائشه رضی الله عنها فرمود: "به الله سوگند رسول الله صلی الله علیه وسلم را در کنار در خانه ام دیدم که ایستاده بود و حبشی ها در مسجد رسول الله صلی الله علیه وسلم با نیزه هایشان بازی می کردند، ایشان مرا با ردایشان می پوشانید تا بازی آنان را مشاهده کنم سپس به خاطر من منتظر می ماندند تا زمانی که من از نگاه کردن به آنان منصرف می شدم. پس قدر دختر کم سن و سالی را که مشتاق سرگرمی هست را بدانید"[12].

-         ام المؤمنین عائشه رضی الله عنها می فرماید: (من رسول الله  صلی الله علیه وسلم را ندیدم كه نماز شب را نشسته بخوانند مگر زمانی كه پا به سن گذاشتند. در این هنگام، قرائت را نشسته می ‏خواندند و وقتی كه می‌ خواستند به ركوع بروند، بلند می‌ شدند و حدود سی تا چهل آیه، قرائت می ‌نمودند. سپس، به ركوع می‌ رفتند سپس در ركعت دوم نیز، چنین می‏ كردند و پس از اتمام نماز، اگر من بیدار ‏بودم، با من حرف می‏ زدند وگرنه، می‏ خوابیدند)[13].

ج. عدم ضرر رسانی به زن: این از اصول اسلام است. زمانی که ضرر رساندن به غریبه ها حرام باشد من باب اولی در حق همسر روشن تر و واضح تر است. از عباده بن صامت روایت که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: "ضرر رساندن به خود و دیگران جایز نیست"[14].

از جمله چیزهایی که شریعت در این مسأله به آن تذکر و هشدار داده است: عدم جواز کتک زدن سخت و مضر است. همان طور که در حدیث جابر رضی الله عنه که قبلا ذکر شد رسول الله صلی الله علیه وسلم در خطبه ی حجة الوداع به این اشاره نمودند و فرمودند: "یکی از حقوق شما بر آنان، این است که کسی را که شما دوست ندارید به خانه هایتان راه ندهند. اگر این کار را کردند، آنان را بزنید نه زدنی سخت و مضر..". حسن بصری رحمه الله در این مورد می فرماید: یعنی زدن غیر مؤثر. عطا رحمه الله نیز می فرماید: از ابن عباس پرسیدم: ضرب غير المبرح – زدن غیر مبرح – چگونه است؟ فرمود: یعنی زدن با سواک[15] و مانند آن[16].

یعنی نباید این زدن به گونه ای باشد که جای آن بر بدن زن باقی بمانند یا ضرر و آسیب بدنی به او برسد. زیرا هدف از این اذیت کردن زن یا اهانت کردن به او نیست بلکه برای این است که وی به این نکته برسد و احساس کند که در حق شوهرش بدی کرده است.

اما حقوق شوهر بر زن:

حقوق شوهر بر همسرش از بزرگترین حقوق است بلکه حق او بر همسرش بزرگتر از حق زن بر شوهرش است زیرا الله متعال می فرماید: {و برای زنان حقوقی بر مردان است همان طور که مردان بر آنان حقوقی دارند و باید با نیکویی ادا کنند و مردان بر زنان یک درجه برتری دارند}[17] جصاص گفته است: الله تعالی در این آیه خبر داده که برای هریک از زوجین حقوقی بر دیگری است و شوهر حقی بر زن دارد که زن این حق را بر او ندارد.

ابن عربی می گوید: در این نص آمده که شوهر بر زنش در حقوق نکاح برتری دارد.

اما از جمله حقوق شوهر بر زن:

أ‌.        وجوب طاعت: الله تعالی مرد را سرپرست زن قرار داده است تا او توجیه و راهنمایی کند و رعایت و صیانتش را بر عهده بگیرد. همان طور که حاکمان سرپرست رعیت خود هستند. زیرا الله متعال به مرد ویژگیهای جسمی و عقلی خاصی را عطا نموده و فراهم کردن اموری مالی را نیز بر عهده ی او قرار داده است. الله جل شأنه می فرماید: {مردان بر زنان سر پرست و نگهبانند، بخاطر آنکه الله برخی از ايشان را بر برخی برتری داده و نيز بخاطر آنکه از اموالشان خرج می کنند}[18].

ابن کثیر رحمه الله می فرماید:

(و علی بن ابو طلحه از ابن عباس روایت می کند که {مردان سرپرست زنان اند} یعنی: حاکم و امیر بر آنان هستند. یعنی اینکه: در آنچه الله بدان امر نموده از شوهرش اطاعت می کند و اطاعت کردنش باید نیکویی و احسان به خانواده اش باشد و از مال و اموال همسرش حفاظت کند. مقاتل و سدی و ضحاک نیز همین را گفته اند[19].

ب‌.   اجازه دادن به شوهر برای لذت بردن و استمتاع از وی. از دیگر حقوق شوهر این است که زن اجازه ی همبستری و لذت بردن از او را شوهرش بدهد. پس اگر مرد با زنی ازدواج کند که توانایی همبستری و آمیزش جنسی را دارد پس بر زن واجب می شود پس از عقد ازدواج اگر شوهر از او این را طلبید خودش را تسلیم او کند. اما اگر زن، او را منع کند در واقع دچار گناه کبیره شده است مگر زمانی که دارای عذر شرعی باشد مانند: عادت ماهیانه، روزه ی واجب، بیماری و مانند این ها. زیرا با انجام گرفتن عقد شوهر مستحق عوض و بدل است که آن همبستری و استمتاع می باشد همانطور که زن نیز مستحق بدیل می شود که آن مهریه است. 

از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: "اگر مرد، همسرش را برای همبستری فرا خواند و زن امتناع کند پس اگر شوهر درحالی که از او عصبانی است بخوابد، فرشتگان تا صبح آن زن را لعنت می کنند"[20].

ج‌.    عدم اجازه ی ورود به منزل به کسی که شوهرش از او بدش می آید. این نیز یکی دیگر از حقوق شوهر بر زن است. ابوهریره رضی الله عنه از رسول الله صلی الله علیه وسلم روایت می کند که ایشان فرمودند: "برای زن جایز نیست که روزه بگیرد – روزه ی نفل – در حالی که شوهرش حاضر باشد مگر با اجازه ی او و اینکه کسی را به خانه راه ندهد مگر با اجازه ی شوهرش.."[21]. همان طور که قبلا ذکر کردیم ایشان در خطبه ی حجة الوداع فرمودند: "یکی از حقوق شما بر زنان، این است که کسی را که شما دوست ندارید به خانه هایتان راه ندهند. اگر این کار را کردند، آنان را بزنید نه زدنی سخت و مضر..".

د‌.       عدم بیرون رفتن از خانه مگر با اجازه ی شوهر: شافعی ها و حنابله گفته اند: او اجازه ندارد به ملاقات پدر مریضش برود مگر با اجازه ی شوهرش و شوهر حق منع کردن او را دارد...؛ زیرا اطاعت کردن از شوهر واجب است پس ترک کردن واجب به خاطر امری که واجب نیست جایز نمی باشد.

هـ. تنبیه کردن: شوهر حق دارد هرگاه همسرش از اوامر نیک و خوب او عصیان و سرپیچی کرد او را تنبیه کند. زیرا الله تعالی دستور داده است که هنگام نافرمانی از فرمان شوهر، زنان را می توانند با کناره گیری از آنان و زدن غیر مضر و سخت تنبیه کنند.

احناف چهار موقعیت را ذکر کرده اند که در آن شوهر حق دارد زنش را با زدن تنبیه کند، از جمله:

-         عدم زینت دادن خود زمانی که از او خواسته باشد.

-         عدم اجابت شوهر زمانی که او را به همبستری فرا خواند در حالتی که عادت ماهیانه نباشد.

-         ترک نماز.

-         بیرون رفتن از خانه بدون اجازه ی شوهر.

دلایل جواز تنبیه کردن عبارتند از:

الله جل شأنه می فرماید: {و زنانی را که از نافرمانی شان بيم داريد، پند و اندرز دهيد - اگر فرمانبردار نشد - در بستر از ايشان دوری کنيد - و اگر تأثير نکرد - آنان را بزنيد}[22].

همچنین می فرماید: {ای کسانی که ايمان آورده ايد! خودتان و خانواده ی ‌تان را از آتشی که هيزم آن مردم و سنگهاست حفظ کنید}[23].

ابن کثیر رحمه الله می فرماید: (و قتاده گفته است: آنان را به اطاعت از الله امر و از معصیت الله نهی کند. با امر الهی آنان را سرپرستی نماید و به اطاعت از دستورات الهی فرمان دهد و در این راه آنان را کمک و یاری کند. هرگاه ببیند که مرتکب معصیت الله می شوند آنان را باز دارد و تنبیه کند.

و همچنین ضحاک و مقاتل گفته اند: حق مسلمان است که به خانواده اش از جمله نزدیکان، کنیزان و بردگانش آنچه را که الله فرض کرده و آنچه را که نهی نموده یاد دهد)[24].

و‌.      خدمت کردن زن به شوهرش: دلایل زیادی در این باره وجود دارد.

شیخ الاسلام ابن تیمیه رحمه الله می فرماید: (خدمت نیکو کردن به شوهرش بر او واجب می شود که بر اساس تنوع احوال، نوع خدمت نیز فرق می کند پس خدمت کردن شخص روستایی با شخص شهری فرق می کند و خدمت کردن فرد قوی با فرد ضعیف متفاوت است)[25].

ی. معاشرت نیکو با شوهر: الله تبارک و تعالی می فرماید: {و برای زنان حقوقی بر مردان است همان طور که مردان بر آنان حقوقی دارند و باید با نیکویی ادا کنند}[26].

قرطبی رحمه الله می فرماید: (و از او – یعنی ابن عباس رضی الله عنهما – همچنین آمده است: برای زنان حق همنشینی و معاشرت نیکو بر شوهرانشان است همان طور که بر زنان اطاعت کردن از آنچه که در حق شوهرانشان بر آنان واجب شده، ملزم هستند.

و گفته شده: همانا بر شوهرانشان است که به آنان ضرر نرسانند همان طور که زنان نیز موظف به این امر هستند. این را طبری گفته است.

و ابن زید گفته است: تقوای الهی را در حق زنان پیشه کنید همان طور که آنان تقوای الله عزوجل را در حق شما پیشه می کنند.

این معانی نزدیک به هم هستند و آیه شامل تمام حقوق زناشویی می شود)[27].

ترجمه همراه با تصرف

ام احمد

http://islamqa.info