عده زنان و انواع آن

الحمدالله رب العالمين، والعاقبه للمتقين، ولاعدوان الا علي الظالمين، والصلاه والسلام علي محمد الذي ارسله ربه رحمه للعالمين و علي آله و صحبه اجمعين.

معنی، حکمت، حکم شرعی، سبب، انواع عده.

معنای عده: عده در لغت عرب به معنی شمارش است و از نظر شرعی به مدت زمانی گفته می‌شود که زنی برای حلال و جایز شدن ازدواج با مردی دیگر ـ برای اطمینان از عدم حاملگی و یا عزاداری و سوگواری برای شوهرش ـ صبر می‌نماید.

حکمت عده

مراعات مدت عده برای آگاهی از وضع حاملگی مربوط به شوهر قبلی به خاطر جلوگیری از آمیخته شدن نسب فرزند است و در دنیای معاصر از طریق آزمایش‌های پزشکی هم می‌توان به وضع حاملگی زنان آگاهی یافت. هم‌چنین به خاطر دادن فرصت کافی برای فکر کردن مرد و زن و آینده‌نگری و تجدیدنظر در مورد جدایی و بازگشت به زندگی زناشویی و یا سوگواری به خاطر وفاداری به شوهر فوت کرده و احترام به مشاعر خانواده شوهر، و یا به خاطر پاسداری از حرمت و کرامت زن است تا موضوع حرف و گفتگوی دیگران و شایعه‌پراکنی نشود.

بر این اساس مراعات عده برای همه زنانی که طلاق داده شده و یا شوهران‌شان فوت نموده، یا نکاح ‌شان باطل گردیده ـ حتی اگر زن سالمند و نازا هم باشد و دچار عادت ماهیانه نشود ـ لازم است؛ زیرا منتفی بودن علتی، سبب منتفی بودن علت‌های دیگر نمی‌شود.

حکم شرعی و سبب عده

مراعات عده برای همه زنانی که شوهران‌شان با آنان همبستر شده‌اند و براساس نکاحی صحیح یا ناصحیح به عقد نکاح او درآمده‌اند، و از طریق طلاق یا فسخ نکاح از هم جدا شده‌اند، واجب است، اما زمانی که پیش از عروسی و ارتباط زناشویی طلاق داده شود، نیازی به مراعات عده ندارد؛ زیرا خداوند متعال در این‌باره می‌فرماید:

« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا إِذَا نَكَحْتُمُ الْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَكُمْ عَلَيْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَهَا» (الاحزاب / 49)

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید اگر زنان مؤمن را به نکاح خود درآورید، اگر پیش از آن که با آنها همبستری کنید، طلاق‌شان دادید. برعهده آنها عده‌ای که آن را در نظر بگیرید، نیست».

دلایل واجب بودن رعایت عده: دلایلی در قرآن، سنت و اجماع برای واجب بودن مراعات عده توسط خانم‌ها آمده است که عبارتند از:

1- قرآن

خداوند متعال در این‌باره می‌فرماید:

« وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ» (البقره / 228)

«زنان طلاق داده شده باید مدت سه پاکی را انتظار بکشند».

و می‌فرماید:

« وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا » (البقره / 234)

«کسانی از شما که می‌میرند و همسران را از خود برجای می‌گذارند (همسران باید) چهارماه و ده روز انتظار بکشند».

و می‌فرماید:

« وَاللَّائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسَائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ وَاللَّائِي لَمْ يَحِضْنَ وَأُولَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ» (الطلاق / 4)

«و آن زنان شما که از عادت ماهانه مأيوسند ، اگر شک دارید (که عادت ماهانه دارند یا نه) عده آنها سه ماه است و دخترانی که هنوز عادت ماهیانه پیدا نکرده‌اند (نیز عده‌شان سه ماه است) و مدت زمان عده زنان حامله وضع حمل آنهاست».

سنت: رسول  خدا صلی الله علیه وسلم فرموده‌اند:

«برای زنی که به خداوند و دنیای پس از مرگ باور دارد سوگواری بیش از سه روز جایز نیست ـ مگر برای فوت شوهر که چهارماه و ده روز برای ازدواج مجدد صبر می‌نماید».(بخاری و مسلم)

اجماع: علما و فقهای امت اسلامی در مورد واجب بودن مراعات عده اتفاق‌نظر دارند.

انواع عده:

 عده دارای سه نوع مختلف است: 1- عده از طریق «قرءم یا عادت زنانه، 2- به وسیله عادت ماهیانه 3- وضع حمل.

1- عده از طریق عادت زنانه

رعایت این عده که از نظر علمای حنفی و حنبلی، سپری شدن سه عادت ماهیانه و از نظر علمای شافعی و مالکی، سپری شدن سه بار پاک شدن و طهارت از عادت ماهیانه است، بر زنان مطلقه‌ای واجب است که نکاح‌شان صحیح یا ناصحیح بوده و عمل زناشویی با آنها انجام گرفته باشد.

2- عده ماهیانه

دخترانی که به سن عادت ماهیانه نرسیده و زنانی که به خاطر سالمندی عادت ماهیانه برایشان پیش نمی‌آید باید پس از طلاق و قبل از ازدواج مجدد سه ماه تمام صبر کنند، که از روز شروع و در پایان سه ماه قهری خاتمه پیدا می‌کند.

هم‌چنین زنانی که شوهران‌شان فوت نموده و نکاح‌شان صحیح بوده ـ هرچند عمل زناشویی با آنها انجام نگرفته باشد ـ یا زنانی که در مدت طلاق رجعی قرار دارند باید مدت چهارماه و ده روز برای ازدواج مجدد صبر نمایند.

3- وضع حمل

بر زنانی که هنگام بارداری طلاق داده می‌شود یا شوهران آنها فوت می‌نمایند، واجب است که تا وضع حمل، از ازدواج مجدد خودداری کنند؛ زیرا خداوند متعال در این‌باره می‌فرماید:

«وَأُولَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ » (الطلاق / 4)

«مدت زمان زنان باردار تا وقتی استکه وضع حمل بنمایند».

چنانچه خانمی به هنگام گذرانیدن عده عادت ماهیانه متوجه حامله بودن خود گردید، عده او از عده عادت ماهیانه به عده وضع حمل تبدیل می‌شود. هم‌چنین اگر خانم نوجوانی که قبلاً عادت ماهیانه نداشته و خانم سالمندی که عادت ماهیانه‌اش قطع گردیده، در اثنای گذرانیدن مدت سه ماه، عده عادت‌شان عود نماید، عده آنها از مدت سه ماه به سه پاکی یا سه عادت ماهیانه مبدل می‌شود.

در دو مورد عده عادت ماهیانه به عده ماهیانه تبدیل می‌شود:

1-      هرگاه خانمی عده را از طریق عادت ماهیانه آغاز کند و پس از مدتی به خاطر رسیدن به سن سالمندی عادت او قطع شود، عده اش را به روش عادت سه ماهه می‌گذراند.

2-      هرگاه خانمی که طلاق رجعی داده شده و عده‌اش را آغاز کرده باشد، سپس شوهرش فوت کند، عده طلاق رجعی او به عده وفات شوهر تبدیل می‌شود.

سوگواری شرعی زنان: هرگاه فامیل نزدیک خانمی مانند برادر، عمه، مادر، عمو و ...، فوت کند، می‌تواند تا مدت سه روز از آرایش، استعمال بوی معطر، کشیدن سرمه بر چشم، استعمال حنا و استفاده از زینت‌آلات و لباس‌های رنگارنگ خودداری نماید، اما هرگاه شوهرش فوت کند، این سوگواری او تا مدت چهارماه و ده روز واجب است ادامه پیدا کند؛ زیرا از ام سلمه روایت شده که: «برای هیچ خانمی که به خداوند و آخرت ایمان دارد روا نیست بیش از سه روز برای کسی سوگوار باشد، مگر برای شوهر خود که تا چهارماه و ده روز می‌تواند به عزا بنشیند».( متفق علیه)

خانمی که شوهرش فوت کرده، مدت چهارماه و ده روز سوگواری را در منزل همسری می‌گذارند، اما خانمی که طلاق رجعی داده شده لازم نیست که آن مدت را به عزا بنشیند، اما اکثر علما آن را برای آن خانم نیز مستحب می‌دانند.

خانمی که شوهرش فوت کرده در مدت چهارماه و ده روز عزاداری برای کارهیا ضروری روزانه می‌تواند از منزل خارج شود، اما حتماً باید شب‌ها به منزل خود بازگردد. هم‌چنان که گفته شد سوگواری بر خانمی که شوهرش فوت کرده واجب است و حنفیه آن را بر زنان مطلقه طلاق بائنه صغری و کبری واجب می‌شمارند، اما اکثریت فقها آن را مستحب می‌دانند و زنانی که از طریق طلاق «رجعی یا بائن» طلاق داده شده‌اند از نظر حنفیه نه شب و نه روز را نباید از منزل خارج شوند، اما شافعیه می‌گویند تنها در صورتی زن در حال گذرانیدن عده می‌تواند منزل را ترک کند که ضرورتی وجود داشته باشد.

لازم به یادآوری است که چنانچه منزل شوهری در ایام گذرانیدن عده برای همسر ناامن باشد می‌تواند محرمی را نزد خود نگاه دارد یا به خانه یکی از محارم خود منتقل شود و در مدت عزاداری برای شوهر فوت کرده استحمام، شانه کردن، نظافت، پاسخگویی به تلفن و برخی رفت و آمدهای معمولی با خویشاوندان جایز است.

نفقه زنان در مدت عده

الف- تأمین نفقه زن مطلقه در طلاق رجعی ـ چون حکم همسر را دارد ـ بر شوهرش واجب است.

ب- هم‌چنین تأمین نفقه زنی که عده‌اش را از طریق وضع حمل می‌گذراندن واجب است؛ زیرا خداوند متعال فرموده‌اند:

« وَإِنْ كُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ» (الطلاق / 6)

«چنانچه زنان (مطلقه) باردار بودند، تا زمانی که وضع حمل می‌نمایند، نفقه (و مخارج) آنها را فراهم کنید».

ج- خانمی که طلاق بائنه داده شده و عده‌اش را می‌گذراند، از نظر حنفیه نفقه‌اش بر شوهر واجب است؛ زیرا باید تا پایان عده به خاطر تعلق آن به شوهر صبر کند؛ اما مالکیه و شافعیه می‌گویند: تأمین مسکن او بر شوهر واجب است؛ زیرا خداوند متعال در این‌باره فرموده است:

« أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ » (الطلاق / 6)

«همان‌جا که خود سکونت دارید،به قدر استطاعت خویش آنها را هم مسکن دهید».

د- فقها در این مورد اتفاق‌نظر دارند که نفقه خانمی که شوهرش فوت کرده در مدت گذرانیدن عده از مال شوهر واجب نیست؛ چون رابطه همسری آنها با مرگ شوهر قطع شده است، اما مالکیه می‌گویند باید در مدت عده در منزل شوهر باقی بماند، اما اگر شوهر مستأجر بوده و کرایه منزل را قبلاً پردخت ننموده ماندن خانم او در منزل اجاره‌ای واجب نیست.

چه چيزي در مورد زن در حال عده حرام است؟

1- خواستگاري:

الف- زن در عده رجعي: خواستگاري وي چه به صورت صراحت و چه به صورت تعريضي حرام است، زيرا وي هنوز در حكم همسران است، براي احدي جايز نيست كه از وي خواستگاري كند؛ چرا كه وي هنوز در عصمت شوهرش مي‌باشد.

ب- زن در عده غيررجعي: خواستگاري وي به صورت صراحت و آشكار حرام است، ولي خواستگاري وي به صورت تعريضي و كنايه‌اي جايز است. بدليل فرموده خداوند متعال: «وَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا عَرَّضْتُم بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاء »(البقره: 235).

«و گناهى بر شما نيست كه به طور كنايه، (از زنانى كه همسرانشان مرده‏اند) خواستگارى كنيد».

تصريح عبارت است از: اظهار رغبت در تزويج وي. مثل اين كه بگويد: من مي‌خواهم با شما ازدواج كنم؛ در اين وقت حرص به ازدواج، زن را وادار مي‌كند كه بگويد مدت عده وي به پايان رسيده است، قبل از آن كه عملاً زمان عده وي تمام شده باشد (به همين علت حرام است). در صورتي كه تعريض و كنايه خواستگاري اين گونه نيست زيرا در آن به ازدواج تصريح نشده است؛ لذا حكم محذور بر آن مترتب نيست؛ اينها از مفهوم آيه شريفه فهميده مي‌شود.

مثال تعريض اينكه كه بگويد: من به عنوان مثال به افرادي چون شما علاقمندم؛ و براي زني كه در عده غير رجعي است جواب تعريض را به صورت تعريض بدهد، و براي وي جايز نيست كه جواب را به صورت صريح و آشكار بگويد. همچنين براي زن در حال عده رجعي به هيچ وجه جايز نيست. به كسي از وي خواستگاري مي‌كند جواب دهد، نه به صورت صريح، و نه به صورت كنايه.

2- عقد كردن زن در حال عده حرام است: به دليل فرموده خداوند متعال: «وَلاَ تَعْزِمُواْ عُقْدَةَ النِّكَاحِ حَتَّىَ يَبْلُغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ »(البقره: 235).

«و اقدام به ازدواج ننماييد، تا عده آنها سرآيد!».

ابن كثير در تفسيرش (1/509) گفته است: يعني عقد نكاح را نبنديد تا عده تمام شود: علما اجماع دارند كه در مدت عده عقد زن درست نيست.

بر زن در حال عده وفات شوهرش،چه چیزهایی حرام است؟

بر زن در حال عده وفات پنج چيز حرام است كه در اصطلاح «حداد» ناميده مي‌شود:

اول: استفاده از هر نوع عطر و خوشبويي: زن شوهر مرده نبايد نه به بدنش و نه به لباسش عطر بزند، و همچنين اشياء و وسايل خوشبو و عطري را استعمال نكند؛ به دليل فرموده رسول الله صلی الله علیه وسلم ‏ در حديث صحيح: «ولا تمس طيباً». «زن شوهر مرده نبايد عطر استفاده كند».

دوم: استفاده از آرايش در بدنش: بر وي حنا كردن و استفاده از هر نوع آرايش همانند سرمه كشيدن، رنگ كردن پوست حرام است، جز در مواردي كه هدف از استفاده درمان باشد نه تزيين و آرايش. لذا براي درمان مي‌تواند شب‌ها از سرمه استفاده كند و روزها آن را پاك نمايد. همچنين چشمش را مي‌تواند با داروها غير از سرمه درمان كند؛ البته چيزهايي كه براي آرايش و تزيين نباشد.

سوم: استفاده از لباس‌هاي زر و زيوردار، بلكه بر روي واجب است كه از لباس‌هايي استفاده كند كه زر و زيور نداشته باشد، ولي رنگ خاصي بر وي واجب نمي‌شود، بلكه هر چه كه بطور عادي مي‌پوشد، استفاده نمايد.

چهارم: پوشيدن هر نوع طلاجات حتي انگشتر

پنجم: شب ماندن در منزل و خانه‌اي كه مال شوهرش نيست؛ و بدون عذر شرعي از منزلي كه شوهرش در آن وفات كرده بود و خودش در آن زندگي مي‌كرد، جابجا نشود، حتي براي عيادت بيماري بيرون نرود، يا براي ديدن و زيارت دوستي و يا فاميل نزديكي بيرون نرود، ولي در روز براي نيازهاي ضروري زندگي‌اش مي‌تواند بيرون رود و غير از موارد پنجگانه فوق از چيزهاي ديگري كه خداوند حلال نموده است، نبايد باز داشت.

امام ابن القيم در كتاب ]الهدي النبوي[ (5/507) گفته است: از چيدن ناخن‌ها و تميز كردن موي زير بغل و ساير موهاي زايد بدن، و از غسل كردن با سدر (برگ كنار) و حمام نمودن و شانه كردن موي سرش باز داشته نمي‌شود.

شيخ الاسلام ابن تيميه در مجموع الفتاوي (34/27، 28) گفته است: براي وي جايز است هر آنچه را كه خداوند حلال نموده است بخورد همانند ميوه و گوشت: همچنين بنوشد هر آنچه را كه خداوند حلال كرده است. در ادامه گفته است: همچنين هر كار و حرفه حلالي كه مي‌تواندن مشغول شود بر وي حرام نيست مثل گلدوزي، خياطي، پشم‌ريسي و امثال اينها كه معمولاً زنان انجام مي‌دهند؛ همچنين ساير چيزهايي كه براي زن در غير مدت عده جايز بود، مثل حرف زدن با مرداني كه نياز است زن با آنها صحبت كند، البته با رعايت پوشش و بودن در ستر جايز است؛ اين چيزهايي است كه در سنت رسول الله صلی الله علیه وسلم ‏ آمده است، و همان چيزهايي است كه زنان اصحاب پس از وفات شوهرهايشان انجام مي‌دادند.

آنچه را كه مردم عوام و ناآگاه مي‌گويند كه زن شوهر مرده بايد صورت خود را از مهتاب بپوشاند، و به پشت بام منزل هرگز بالا نرود، و يا با مردان اصلاً صحبت نكند، و يا بايد صورت خود را از محارم خويش بپوشاند، و امثال اينها؛ هيچ اصل و سندي ندارد. والله اعلم.

وصلی الله وسلم علی نبینا محمد وعلی آله وصحبه أجمعین.‏

وآخر دعوانا أن الحمدلله رب العالیمن.