مرد در خانواده‌اش

وقتی حاکم مسئول کل جامعه است و وزیر مسئول جامعه‌ای کوچک‌تر و مدیر کل مسئول جامعه‌ای کوچک‌تر از آن، مرد هم صاحب خانه و مسئول اجتماع کوچکی است که بر آن نظارت دارد. جامعه‌ای که از پدر، مادر، فرزندان، همسر و خدمتکاران تشکیل شده است.

1. مسئولیت نسبت به پدر و مادر

هنگامي كه پدر و مادر پیر شدند و پا به سن گذاشتند و از اداره‌ی امور مربوط به زندگی خود ناتوان شدند، فرزند موظف است عنایت کامل به آن‌ها داشته باشد، و اگر نیازمند باشند باید هزینه‌ی زندگی آن‌ها را تأمین کند و مرد موظف است از پدر و مادش در سختی و آسانی حرف‌شنوی و فرمان‌بری داشته باشد و به آن‌ها احترام گذارد و حتی به آن‌ها «اف»{منظور کم‌ترین کلمه یا حالاتی که مایه‌ی ناراحتی پدر و مادر شود. (مترجم)} نگوید و نسبت به آن‌ها پرخاش نکند.

خداوند بلندمرتبه می‌فرماید:

« إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِندَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاَهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلاً كَرِيمًا* وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا»     (الإسراء: 23-24)

«هر گاه یکی از آن دو، و یا هر دوی ایشان نزد تو به پیری رسیدند به آن‌ها (حتی) اف مگو و به آنان پرخاش مکن و به آنان سخنی محترمانه بگو، و از روی مهربانی بال فروتنی بر آنان بگستران و بگو: پروردگارا آن دو را رحمت کن چنان‌که مرا در خردی، تربیت نمودند».

حقوق پدر و مادر ساقط نمی‌شود اگرچه مسلمان نباشند، زیرا خداوند بلندمرتبه فرموده‌اند:

« وَإِن جَاهَدَاكَ عَلى أَن تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا »(لقمان : 15)

«هر گاه آن دو تلاش کنند که چیزی را شریک من قرار دهی که تو را بدان دانشی نیست از آنان فرمان مبر، و در دنیا به خوبی با آنان رفتار کن».

2. مسئولیت نسبت به فرزندان خردسال

پیش از هر چیزی باید هزینه‌ی زندگی فرزندانش را به‌طور کامل تأمین کند و در حد توان و با توجه به درآمد ماهیانه‌اش در خوراک و لباس و مسکن آن‌ها کوتاهی نکند. به همه‌ی آنان به‌طور مساوی مهربان باشد، و نیز او مسؤولیت آموزش علوم سودمند به آنان را به عهده دارد، به ویژه علوم دینی که سرلوحه‌ی هر علمی است.

پدر مسئول است فرزندان خود را در مسیر درست زندگی راهنمایی نماید و آنان را بر اساس اندیشه‌ی اسلامی تربیت کند؛ بر نمازهای پنجگانه و روزه‌ی آنان نظارت داشته باشد و آنان را بر اساس علاقه به نیکوکاری و دور نمودن آنان از پستی و پرهیز از آن‌چه باعث نابودی ایمان و اخلاق می‌شود بزرگ کند، و برای تشخیص خوب از بد امور سودمند و زیان‌آور را به آنان بیاموزد؛ راه درست و راست را به ایشان نشان دهد تا در آن مسیر درست حرکت کنند و راه‌های ویران‌گر اخلاق را برایشان معلوم دارد تا از ورود به آن‌ها پرهیز کنند.

پدر باید از آغاز خردسالی فرزندانش را بر مسایل یاد شده تربیت کند تا بر این شیوه عادت کنند و بزرگ شوند. پیامبر صلی الله علیه وسلم  می‌فرمایند: «مروا أولادکم بالصلاۀ لسبع واضربوهم علیها لعشر»: «فرزندانتان را از هفت سالگی به نماز خواندن فرمان دهید و در ده سالگی به خاطر نخواندن نماز آن‌ها را بزنید».( روایت احمد، ابو داود و حاکم.)

 و باز می‌فرماید: «لأن یؤدب الرجل ولده خیر له من أن یتصدق بصاع»: «اگر مرد فرزندش را نیکو تربیت کند بهتر از آن است که یک پیمانه در راه خدا به مستمند کمک کند».( روایت مسلم، سنن ترمذی، ح 1874 باب ما جاء فی أدب الولد.)

 در حدیثی دیگر می‌فرماید: «ما نحل والد ولده من نحل أفضل من أدب حسن»: «هیچ پدری هدیه‌ای بهتر از ادب خوب به فرزندش عطا نکرده است».( روایت مسلم و ابو داوود.)

پدر باید فرزندان را از هم‌نشینی با انسان‌های بد و راه رفتن و ارتباط داشتن با آن‌ها دور کند و آن‌ها را از این کار برحذر دارد. شاعر می‌گوید:

لا تسأل عن المرء وسل عن ‏جلیسه                فکل جلیس بالمجالس یقتدی

«از وضعیت خود شخص مپرس بلکه از هم‌نشینانش بپرس،

زیرا تمامی افراد از همراهان و هم‌نشینان خود پیروی می‌کنند».

شکی نیست که هم‌نشین و همراه تأثیر زیادی بر روان و رفتار فرد دارد.

و چه نیکو و درست فرموده رسول خدا صلی الله علیه وسلم : «مثل الجلیس الصالح والجلیس السوء، کمثل صاحب المسک وکیر الحداد: لا یعمدک من صاحب المسک، إما أن تشتریه أو تجد ریحه وکیر الحداد یحرق بدنک، أو ثوبک، أو تجد منه ریحاً خبیثةً»: «حکایت همنشین درست‌کار و همنشین بدکار مانند دارنده‌ی مشک و دمه‌ی آهنگری است، دارنده‌ی مشک چیزی از تو نمی‌کاهد یا از او خرید می‌کنی و یا که بویش را استشمام می‌کنی، ولی دمه‌ی آهنگری بدن یا لباست را می‌سوزاند و یا از آن بوی بد به مشامت می‌رسد».( روایت بخاری.)

پدر باید مخصوصاً به دختران بیش‌تر توجه کند، آنان را بر اساس فضایل اخلاقی تربیت کند و مسیر منتهی به انحراف و پستی را برای آنان روشن سازد، زیرا دختر در آینده مادر می‌شود و نسل‌های بعدی را تربیت می‌کند، پس باید به ‌آن‌ها خوب توجه کند مبادا در سراشیبی و پرتگاه سقوط قرار گیرند. پیامبر صلی الله علیه وسلم  می‌فرماید: «من عال ثلاث بنات فأدبهن، وزوّجهن، وأحسن إلیهن دخل الجنة»: «هر کس سه دختر را سرپرستی کند و آن‌ها را خوب تربیت نماید، به شوهر دهد و به آن‌ها نیکی نماید به بهشت وارد می‌شود».( روایت ابوداود، حدیث: 5147 باب فی فضل من عال یتیماً، ترمذی: 1994.)

و فرموده است: «من عال ثلاث بنات وجبت له الجنة»؛ قیل: یا رسول الله! واثنتین؟ قال: «واثنتین» قیل: یا رسول الله و واحدۀ؟ قال: «وواحدة»: «هر که سه دختر را سرپرستی کند، بهشت برایش واجب می‌شود». گفته شد: ای رسول خدا، و دو تا هم؟ فرمود: «و دو تا». گفته شد: ای رسول خدا، یکی هم؟ فرمود: «یکی نیز چنین است».( روایت ابو داوود.)

جوانی، بی‌نیازی، فراغت، که وجود این سه چیز در یک فرد می‌تواند سرانجام بدی برای او داشته باشد.

شاعر می‌گوید:

إن الشباب والفراغ والجدۀ                  مفسدۀ للمرء أیّ مفسدۀ

«جوانی، فراغت و پول‌داری، برای شخص بزرگ‌ترین تباه‌گری است». این در حالتی که انسان بالغ باشد، حال چه رسد به انسانی که هنوز عقلش پخته نشده که ضرورت مراقبت بر وی بیش‌تر است. خداوند بلندمرتبه می‌فرماید:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا »(تحریم: 6)

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و خانواده‌تان را از آتش حفظ کنید».

3. مسئولیت مرد نسبت به همسر

مرد باید هزینه‌ی زندگی زن را به خوبی تأمین کند و در حد توان از اعطای حقوق زن کوتاهی نکند و به نیکی با او معاشرت کند، چون که خداوند بلندمرتبه می‌فرمایند:

«وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ »(نساء: 19)

«و به نیکی با آن‌ها معاشرت کنید».

مردی که چند همسر دارد باید میان همسر و هوویش در تهیه‌ی لباس و خوابیدن در شب و هزینه‌ی زندگی عدالت برقرار کند، ظرفیت داشته باشد و مشکلات ناشی از آن‌ها را تحمل کند. مسایل مربوط به دین را به همسر خود بیاموزد. او مسئول حجاب و پوشش همسرش، به ویژه در وقت بیرون رفتن از خانه می‌باشد. جابرر  از پیامبر صلی الله علیه وسلم   روایت می‌کند که می‌فرماید: «إن المرأۀ تقبل فی صورۀ شیطان، وتدبر فی صورۀ شیطان فإذا أبصر أحدکم امرأۀ، فأعجبته فلیأت أهله فإن ذلک یرد ما فی نفسه»: «زن به شکل شیطان روی می‌آورد و به شکل شیطان پشت می‌کند، هرگاه یکی از شما زنی را دید که در دلش اثر گذاشت و از او خوشش آمد، پیش همسر خود رود؛ زیرا بدین وسیله آن‌چه در دل دارد دفع می‌کند و بدین وسیله از وسوسه‌ی شیطان حفظ می‌شود».( روایت مسلم (ح: 2491)، ابو داوود، احمد، بیهقی.)

از ابن مسعود روایت شده که پیامبر صلی الله علیه وسلم  فرموده است: «المرأۀ عورۀ فإذا خرجت استشرفها الشیطان»: «زن عورت است، هرگاه از خانه خارج شود شیطان دیگران را به نگاه کردن به او وا می‌دارد».( ترمذی و طبرانی در (کبیر) آن روایت کرده‌اند و طبرانی افزوده است: «و إنها أقرب ما تکون إلی الله وهی فی قعر بیتها»: «نزدیک‌ترین حالت زن به الله، بودنش در ته خانه‌اش است». اسنادش صحیح است. [البته در فهم این حدیث لازم است شرایط زمان و مکان و ضرورت و ایفای نقش مثبت زن در جامعه را در نظر داشت].)

 شیطان این زن را در معرض نگاه مردان زیبا جلوه می‌دهد، شیطان او را گمراه می‌کند و دیگران هم به وسیله‌ی او گمراه می‌شوند؛ یعنی پسندیده نیست که زن بدون ضرورت از خانه خارج شود؛ زیرا می‌تواند عواقب ناگواری در پی داشته باشد.

مرد نسبت به نحوه‌ی رفتار معاشرت همسرش با زنان دیگر و نیز با مردان در محل کار و جاهای دیگر مسئولیت دارد.

لازم است که مرد در مکارم اخلاق نمونه و برای فرزندان و همسرش الگو باشد. از امور حرام مثل خوردن مال حرام، گوش دادن به موسیقی‌های نامشروع، و نگاه به فیلم‌های زننده، و نیز از بیدار‌ماندن در شب برای این‌گونه مجالس پرهیز کند.

شاعری در این‌باره گوید:

اذا کان رب البیت بالدف ضارباً                    فشیمة أهل البیت کلهم الرقص

«اگر مرد خانه دف‌زن باشد، اعضای خانواده رقاص خواهند بود».

4. مسئولیت مرد نسبت به خویشاوندان

مرد نسبت به حقوق بستگان و خویشان خود همچون برادر، خواهر، عمه، عمو، دایی/ ماما، خاله و فرزندانشان مسؤول است. در صورت نیاز با کمک‌های مادی خود به آن‌ها رابطه‌ی خویشاوندی و صله‌ی رحم را نگاه دارد. و در صورت سهل‌انگاری در این امر مهم در پیشگاه خدا مسئول خواهد بود، خداوند بلندمرتبه می‌فرماید:

« وَاتَّقُواْ اللّهَ الَّذِي تَسَاءلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ »(نساء: 1)

«و از خدایی که به (نام) او از همدیگر درخواست می‌کنید و از (گسستن) پیوند خویشاوندی پروا بدارید».

« وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلاَ تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا »(اسراء: 26)

«حق خویشاوند و فقیر و مسافر را ادا کن».

در حدیث آمده است: «الرحم معلقة بلعرش تقول: من وصلنی وصله الله ومن قطعنی قطعه الله»: «خویشاوندی به عرش خدا آویخته است و گوید: هر که مرا پیوند دهد خدا با او پیوند دارد و هر که مرا ببر خداوند از او ببرد».( روایت بخاری و مسلم و نسایی، امام مسلم (ح 4635))

همچنین در حدیث آمده است: «لیس الواصل بالمکافی ولکن الواصل الذی إذا قطعت رحمه وصلها»: «واصل (کسی که رابطه‌ی خویشاوندی را پیوسته دارد) آن نیست که با شخصی که با وی صله‌ی رحم انجام داده است، صله‌ی رحم به جا آورد و تلافی کند، بلکه واصل کسی است که با شخصی که پیوند خویشاوندی را بریده و با او صله‌ی رحم انجام نمی‌دهد ارتباط برقرار کند و صله‌ی رحم را با او به جای آورد».( بخاری، ابوداوود و نسایی آن را روایت کرده‌اند.)

5. نسبت به خدمتکار خانه:

مسئولیت مرد نسبت به خدمت‌کار خانه از این قرار است:

1.     هزینة زندگی روزمره‌اش تأمین کند.

2.     پرداخت حقوق تعیین شده در مقابل کاری که انجام می‌دهد.

3.     بیش‌تر از توانائیش از او کار نکشد.

4.     در خوراک و لباس و جای استراحت او سهل‌انگاری نکند.

در همه‌ی این موارد مسئولیت دارد و باید به وظیفه‌ی شرعی خویش عمل کند.